2024-yil 21-mart – BMT Bosh Assambleyasining sun’iy

intellekt bo‘yicha rezolyutsiyasi qabul qilingan kun

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining sun’iy intellekt bo‘yicha A/78/L.49-sonli rezolyutsiyasiga bir yil bo‘ldi. O‘tgan yili 21-martda qabul qilgan ushbu rezolyutsiya "Barqaror rivojlanish uchun xavfsiz, himoyalangan va ishonchli sun’iy intellekt tizimlarining imkoniyatlaridan foydalanish" deb nomlangan.

Amerika Qo‘shma Shtatlari taklif qilgan rezolyutsiyaga 120 mamlakat hammuallif bo‘ldi. AQSHning BMT huzuridagi Doimiy vakili Linda Tomas-Grinfild mazkur hujjatga ovoz berish natijalarini izohlar ekan, dunyo mamlakatlari sun’iy intellektning odamlarni boshqarishiga yo‘l qo‘ymasligini, shu nuqtayi nazardan, ayni tizim odamlar tomonidan boshqarilishiga qaror qilinganini qayd etdi.

Bu – BMTning sun’iy intellekt bo‘yicha birinchi rezolyutsiyasi bo‘lib, 13 ta banddan iborat. Rezolyutsiyada, jumladan:

• mamlakatlar o‘rtasida va har bir mamlakatning o‘zida sun’iy intellekt va boshqa raqamli texnologiyalar sohasidagi tafovutlarni bartaraf etish;

• barcha manfaatdor tomonlarning ayni yo‘nalishda o‘zaro hamkorlik qilishi va rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berishi;

• raqamli transformatsiya va sun’iy intellektning xavfsiz tizimlari qulayliklaridan teng hamda adolatli foydalanishni ta’minlash;

• sun’iy intellekt tizimlarining yangidan yangi imkoniyatlarini kashf etish va amaliyotga tatbiq qilish, bu jarayonda har qanday tarafkashlik va kamsitish holatlarini bartaraf etish zarurligi haqida so‘z boradi.

Rezolyutsiya mualliflari e’tirof etishicha, sun’iy intellekt BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishga yordam beradi. Bu haqda fikr yuritganda, keyingi davrda sun’iy intellekt qanday olamshumul darajada rivojlangan bo‘lsa, o‘z navbatida, uni tartibga solishga qaratilgan chaqiriqlar ham shunday ko‘lamda izchil ortib borganiga e’tiborni qaratish lozim.

BMTning Sun’iy intellekt bo‘yicha maslahatlashuv organi 2023-yil dekabr oyida ayni shu masalalar yuzasidan dastlabki oraliq hisobotini taqdim etgandi. Maslahatlashuv organi ekspertlarining fikricha, sun’iy intellekt imkoniyatlaridan faqat aholining muayyan guruhlarigina emas, balki mutlaqo barcha aholi qatlamlari foydalanishi uchun zarur sharoitlar yaratilishi darkor.

Sun’iy intellekt demokratiyani rag‘batlantirishning eng muhim vositasiga aylanish imkoniga ega. Chunki u orqali insoniyat asrlar davomida to‘plagan behisob bilimlardan barcha birdek foydalana oladi.

Qolaversa, sun’iy intellekt sog‘liqni saqlash sohasiga juda ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan, kasalliklarning oldini olish, murakkab xastaliklarga aniq tashxis qo‘yish va bu jarayonlarda sarflanadigan xarajatlarni keskin kamaytirishda beminnat ko‘makchi sifatida maydonga chiqadi.

Shu bilan birga, sun’iy intellektni tanqid qiluvchilar fikricha, ayni sohadagi texnologiyalar taraqqiyoti internetdagi shusiz ham og‘ir vaziyat yanada yomonlashishiga, ya’ni odamlar osongina ishonadigan g‘irt yolg‘on axborot hajmining haddan ortiq ko‘payishiga olib keladi. Buning oqibatida jamoatchilikning yangiliklar va axborotga bo‘lgan ishonchiga uzil-kesil putur yetadi.

Hozir dunyo sun’iy intellektga ishonadiganlar va uni rad etadiganlar toifasiga bo‘lingan. Binobarin, 2024-yilda 28 ta davlatda 32 ming ishtirokchi o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnomalarga ko‘ra, respondentlarning 38 foizi innovatsiyalarni qabul qiladi, 35 foizi esa rad etadi.

So‘rovnomada qatnashgan respondentlardan sun’iy intellektga ishonchsizlik bildirganlarning faqatgina 22 foizi o‘z ish o‘rnini yo‘qotishdan xavfsiraydi. Ko‘rinib turibdiki, odamlarning qo‘rquvlari shaxsiy masalalardan ko‘ra ko‘proq umumiy jamiyat muammolari bilan bog‘liq.

Sun’iy intellekt yillik global iqtisodiyotga 4,4 trillion dollargacha foyda olib kelishi mumkin. Shu ma’noda, bugun va yaqin kelajakda texnologik kompaniyalar oldida odamlarni sun’iy intellekt va texnologiyalarning ijobiy transformatsiyasiga astoydil ishontirish vazifasi turibdi.

Ma’lumki, Prezident Shavkat Mirziyoyev 2025-yil 11-13-mart kunlari davlat tashrifi bilan Fransiya mamlakatida bo‘ldi. Tashrif doirasidagi rasmiy muloqotlarda bevosita ishtirok etgan akademik Akmal Saidov e’tirof etganidek, Yevropaning qoq yuragida joylashgan Fransiya davlati bilan o‘zaro hamkorlik istiqbollari haqida so‘z borganda, albatta, ushbu mamlakat sun’iy intellekt bo‘yicha global hamkorlik borasida nafaqat ko‘hna qit’ada yetakchi, balki bu borada butun jahonning markazi ham ekanini alohida qayd etish darkor.

Xususan, joriy yil fevralida Fransiya tashabbusi bilan “Sun’iy intellekt sohasidagi sa’y-harakatlar bo‘yicha sammit” muvaffaqiyatli o‘tkazildi. O‘zbekiston tomoni ilm-fan sohasi va fuqarolik jamiyati ishtirokiga asoslangan sun’iy intellekt texnologiyalarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash uchun mustahkam huquqiy asos yaratish kerak, deb hisoblaydi. Shuning uchun bu boradagi umumiy standartlarni ishlab chiqishda fransiyalik hamkasblarimiz bilan hamkorlikdan manfaatdormiz.

Yer yuzida tinchlik, xavfsizlik va barqaror rivojlanishni ta’min etish uchun sun’iy intellektdan unumli foydalanish zarurligi borasida mamlakatimizning xalqaro tashkilotlar va rivojlangan demokratik davlatlar bilan yondashuvlari o‘xshash. Binobarin, O‘zbekistonda Raqamli texnologiyalar va sun’iy intellektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi. Shuningdek, Sun’iy intellekt texnologiyalarini 2030-yilga qadar rivojlantirish strategiyasi amalga oshirilmoqda.

Ayni Strategiya Prezidentimizning 2024-yil 30-avgustda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tadbirkorlar bilan to‘rtinchi ochiq muloqotida belgilangan vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni asosida ishlab chiqilgan. Shu negizda davlatimiz rahbarining 2024-yil 14-oktyabrdagi  qarori bilan Sun’iy intellekt texnologiyalarini 2030-yilga qadar rivojlantirish strategiyasi tasdiqlangan.

Sun’iy intellekt — insonning bilim va ko‘nikmalariga taqlid qilish imkonini beruvchi, shu jumladan, mustaqil ravishda o‘rganish va yechimlarni izlash hamda aniq vazifalarni bajarishda inson aqliy faoliyati natijalari bilan taqqoslanadigan natijalarni olish imkonini beradigan texnologik yechimlar majmuidir. Strategiyada sun’iy intellektga shunday ta’rif berilgan.

Strategiyada sun’iy intellekt texnologiyalari rivojlanishining joriy holati va xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalarini hisobga olgan holda mamlakatimizda sun’iy intellektni keng qo‘llash, jadal rivojlantirish maqsadlari, vazifalari va ustuvor yo‘nalishlari qayd etilgan. Shuningdek, sun’iy intellekt texnologiyalari yordamida milliy manfaatlarni inobatga olgan holda strategik ustuvor yo‘nalishlarda loyihalarni amalga oshirish, o‘rta va uzoq muddatli, shu jumladan, ilmiy-texnikaviy rivojlanish sohasidagi vazifalar belgilangan.

Bunga qadar, 2021-yil 17-fevralda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilingani muhim ahamiyat kasb etdi. Shu asosda yurtimizda sun’iy intellekt texnologiyalarini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi.

Birinchidan, 2021/2022 o‘quv yilidan boshlab 15 ta oliy ta’lim muassasasida sun’iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiyot tarmoqlari hamda davlat boshqaruvi tizimida amaliy qo‘llanishi bo‘yicha kurslar va fanlar joriy etildi.

Ikkinchidan, 2023/2024 o‘quv yilidan boshlab «Sun’iy intellekt» yo‘nalishida kadrlar tayyorlash uchun 12 ta oliy ta’lim muassasasiga 572 nafar talaba (510 nafar bakalavr, 62 nafar magistratura) o‘qishga qabul qilindi.

Uchinchidan, «El-yurt umidi» jamg‘armasi tomonidan «Sun’iy intellekt» yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olish istagini bildirgan yoshlar yetakchi xorijiy oliy ta’lim muassasalariga yuborildi.

To‘rtinchidan, Raqamli texnologiyalar vazirligi huzurida ixtisoslashgan laboratoriyalarga ega Raqamli texnologiyalar va sun’iy intellektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi.

Beshinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Ochiq ma’lumotlar portali faoliyati doirasida sun’iy intellekt asosidagi dasturiy ta’minotdan foydalanish uchun davlat organlari ma’lumotlari va boshqa ma’lumotlar to‘plamlarini olish imkoniyatini taqdim etuvchi raqamli ma’lumotlar platformasi (data.egov.uz) ishga tushirildi.

Oltinchidan, Prezident qarori doirasida qishloq xo‘jaligi, bank, moliya, transport, sog‘liqni saqlash, farmatsevtika, energetika, soliq va boshqa ustuvor tarmoq va sohalarda sun’iy intellektni joriy etish bo‘yicha tajriba-sinov loyihalari amalga oshirildi.

O‘z navbatida, Sun’iy intellekt texnologiyalarini 2030-yilga qadar rivojlantirish strategiyasining maqsadi ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarida sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy etish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, shu jumladan, huquqiy, texnologik va iqtisodiy asoslarni belgilashdir.

Strategiyani mamlakatimizda muvaffaqiyatli amalga oshirish doirasida yaqin istiqbolda, xususan:

birinchi – sun’iy intellekt texnologiyalarini rivojlantirishga qaratilgan normativ-huquqiy bazani shakllantirish yo‘nalishida:

• milliy qonunchilik hujjatlarini xalqaro tajriba asosida ishlab chiqish va takomillashtirish;

• sohadagi ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan qulay muhit yaratish;

• xavfsizlik va etika talablarini joriy etish;

ikkinchi – ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarida sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy etish hamda ustuvor loyihalarni amalga oshirish yo‘nalishida:

• sun’iy intellekt texnologiyalarini keng joriy etish hamda rivojlantirish orqali yangi va yuqori qiymat qo‘shilgan mahsulotlar ishlab chiqarilishini, xizmatlar ko‘rsatilishini yo‘lga qo‘yish;

uchinchi – sohada standartlarni takomillashtirish va xalqaro hamkorlik aloqalarini mustahkamlash yo‘nalishida:

• milliy standartlarni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish;

• xalqaro tashkilotlar va sohadagi ilg‘or xorijiy kompaniyalar bilan aloqalar o‘rnatish, shuningdek, mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash;

to‘rtinchi – sun’iy intellekt texnologiyalari asosida ma’lumotlarni qayta ishlash uchun texnik infratuzilmani shakllantirish yo‘nalishida:

• sun’iy intellekt modellarini o‘qitish, ularni sinovdan o‘tkazish va rivojlantirish uchun zarur infratuzilma yaratish;

• ochiq ma’lumotlar va «katta ma’lumotlar» to‘plamlarini shakllantirish;

beshinchi – aholining bilim va ko‘nikmalarini oshirish, kadrlar salohiyatini rivojlantirish yo‘nalishida:

• sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha aholining bilim va ko‘nikmalarini oshirib borish;

• malakali kadrlar tayyorlash, xodimlar malakasini oshirish, ushbu jarayonga xorijiy mutaxassislarni jalb qilish hamda o‘qituvchi va professorlarning bilim va malakalarini oshirish kabi muhim ishlarni bajarishga allaqachon kirishilgan.

BMT Bosh Assambleyasining sun’iy intellekt bo‘yicha dastlabki rezolyutsiyasida hech kim sun’iy intellektdan tinchlikka tahdid solish yoki inson huquqlarini poymol etish uchun foydalanishga haqli emasligi alohida uqtirilgan. Sun’iy intellektni tartibga solish va innovatsiyalar – bir-birini inkor qilmasligi, aksincha, o‘zaro uyg‘un hamda chambarchas bog‘liq tushunchalar ekanligi ta’kidlangan.

Rezolyutsiya talabiga ko‘ra, sun’iy intellekt faoliyati bilan bog‘liq barcha avtomatlashtirilgan qarorlar va tegishli jarayonlar inson nazorati ostida bo‘lishini amalda ta’minlash taqozo etiladi. Shu nuqtayi nazardan, Yangi O‘zbekistonning Sun’iy intellekt texnologiyalarini 2030-yilga qadar rivojlantirish strategiyasi ayni talablarga har tomonlama va to‘la javob beradi.

Mazkur Strategiyani amalga oshirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad – ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarida sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizning sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanuvchi dunyoning yetakchi davlatlari qatoriga kirishiga erishishdir. Bunda, shuningdek, «Raqamli O‘zbekiston — 2030» strategiyasida belgilangan maqsad va vazifalar ijrosini ta’minlashni ham o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik.

Muxtasar aytganda, sun’iy intellekt butun dunyoni, hatto u bilan muloqotga kirishgan har bir insonning ichki olamini tubdan o‘zgartirmoqda. Bu shunchaki texnologiya emas, balki bizning yashash, ishlash va o‘zaro munosabatlarimizni o‘zgartirishlarga chog‘layotgan qudratli vositadir.

G‘ulom MIRZO