2024 йил 21 март – БМТ Бош Ассамблеясининг сунъий

интеллект бўйича резолюцияси қабул қилинган кун

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг сунъий интеллект бўйича А/78/Л.49-сонли резолюциясига бир йил бўлди. Ўтган йили 21 мартда қабул қилган ушбу резолюция "Барқарор ривожланиш учун хавфсиз, ҳимояланган ва ишончли сунъий интеллект тизимларининг имкониятларидан фойдаланиш" деб номланган.

Америка Қўшма Штатлари таклиф қилган резолюцияга 120 мамлакат ҳаммуаллиф бўлди. АҚШнинг БМТ ҳузуридаги Доимий вакили Линда Томас-Гринфилд мазкур ҳужжатга овоз бериш натижаларини изоҳлар экан, дунё мамлакатлари сунъий интеллектнинг одамларни бошқаришига йўл қўймаслигини, шу нуқтаи назардан, айни тизим одамлар томонидан бошқарилишига қарор қилинганини қайд этди.

Бу – БМТнинг сунъий интеллект бўйича биринчи резолюцияси бўлиб, 13 та банддан иборат. Резолюцияда, жумладан:

• мамлакатлар ўртасида ва ҳар бир мамлакатнинг ўзида сунъий интеллект ва бошқа рақамли технологиялар соҳасидаги тафовутларни бартараф этиш;

• барча манфаатдор томонларнинг айни йўналишда ўзаро ҳамкорлик қилиши ва ривожланаётган мамлакатларга ёрдам бериши;

• рақамли трансформация ва сунъий интеллектнинг хавфсиз тизимлари қулайликларидан тенг ҳамда адолатли фойдаланишни таъминлаш;

• сунъий интеллект тизимларининг янгидан-янги имкониятларини кашф этиш ва амалиётга татбиқ қилиш, бу жараёнда ҳар қандай тарафкашлик ва камситиш ҳолатларини бартараф этиш зарурлиги ҳақида сўз боради.

Резолюция муаллифлари эътироф этишича, сунъий интеллект БМТнинг Барқарор ривожланиш мақсадларига эришишга ёрдам беради. Бу ҳақда фикр юритганда, кейинги даврда сунъий интеллект қандай оламшумул даражада ривожланган бўлса, ўз навбатида, уни тартибга солишга қаратилган чақириқлар ҳам шундай кўламда изчил ортиб борганига эътиборни қаратиш лозим.

БМТнинг Сунъий интеллект бўйича маслаҳатлашув органи 2023 йил декабрь ойида айни шу масалалар юзасидан дастлабки оралиқ ҳисоботини тақдим этганди. Маслаҳатлашув органи экспертларининг фикрича, сунъий интеллект имкониятларидан фақат аҳолининг муайян гуруҳларигина эмас, балки мутлақо барча аҳоли қатламлари фойдаланиши учун зарур шароитлар яратилиши даркор.

Сунъий интеллект демократияни рағбатлантиришнинг энг муҳим воситасига айланиш имконига эга. Чунки у орқали инсоният асрлар давомида тўплаган беҳисоб билимлардан барча бирдек фойдалана олади.

Қолаверса, сунъий интеллект соғлиқни сақлаш соҳасига жуда ижобий таъсир кўрсатади. Жумладан, касалликларнинг олдини олиш, мураккаб хасталикларга аниқ ташхис қўйиш ва бу жараёнларда сарфланадиган харажатларни кескин камайтиришда беминнат кўмакчи сифатида майдонга чиқади.

Шу билан бирга, сунъий интеллектни танқид қилувчилар фикрича, айни соҳадаги технологиялар тараққиёти интернетдаги шусиз ҳам оғир вазият янада ёмонлашишига, яъни одамлар осонгина ишонадиган ғирт ёлғон ахборот ҳажмининг ҳаддан ортиқ кўпайишига олиб келади. Бунинг оқибатида жамоатчиликнинг янгиликлар ва ахборотга бўлган ишончига узил-кесил путур етади.

Ҳозир дунё сунъий интеллектга ишонадиганлар ва уни рад этадиганлар тоифасига бўлинган. Бинобарин, 2024 йилда 28 та давлатда 32 минг иштирокчи ўртасида ўтказилган сўровномаларга кўра, респондентларнинг 38 фоизи инновацияларни қабул қилади, 35 фоизи эса рад этади.

Сўровномада қатнашган респондентлардан сунъий интеллектга ишончсизлик билдирганларнинг фақатгина 22 фоизи ўз иш ўрнини йўқотишдан хавфсирайди. Кўриниб турибдики, одамларнинг қўрқувлари шахсий масалалардан кўра кўпроқ умумий жамият муаммолари билан боғлиқ.

Сунъий интеллект йиллик глобал иқтисодиётга 4,4 триллион долларгача фойда олиб келиши мумкин. Шу маънода, бугун ва яқин келажакда технологик компаниялар олдида одамларни сунъий интеллект ва технологияларнинг ижобий трансформациясига астойдил ишонтириш вазифаси турибди.

Маълумки, Президент Шавкат Мирзиёев 2025 йил 11-13 март кунлари давлат ташрифи билан Франция мамлакатида бўлди. Ташриф доирасидаги расмий мулоқотларда бевосита иштирок этган академик Акмал Саидов эътироф этганидек, Европанинг қоқ юрагида жойлашган Франция давлати билан ўзаро ҳамкорлик истиқболлари ҳақида сўз борганда, албатта, ушбу мамлакат сунъий интеллект бўйича глобал ҳамкорлик борасида нафақат кўҳна қитъада етакчи, балки бу борада бутун жаҳоннинг маркази ҳам эканини алоҳида қайд этиш даркор.

Хусусан, жорий йил февралида Франция ташаббуси билан “Сунъий интеллект соҳасидаги саъй-ҳаракатлар бўйича саммит” муваффақиятли ўтказилди. Ўзбекистон томони илм-фан соҳаси ва фуқаролик жамияти иштирокига асосланган сунъий интеллект технологияларини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш учун мустаҳкам ҳуқуқий асос яратиш керак, деб ҳисоблайди. Шунинг учун бу борадаги умумий стандартларни ишлаб чиқишда франциялик ҳамкасбларимиз билан ҳамкорликдан манфаатдормиз.

Ер юзида тинчлик, хавфсизлик ва барқарор ривожланишни таъмин этиш учун сунъий интеллектдан унумли фойдаланиш зарурлиги борасида мамлакатимизнинг халқаро ташкилотлар ва ривожланган демократик давлатлар билан ёндашувлари ўхшаш. Бинобарин, Ўзбекистонда Рақамли технологиялар ва сунъий интеллектни ривожлантириш илмий-тадқиқот институти ташкил этилди. Шунингдек, Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегияси амалга оширилмоқда.

Айни Стратегия Президентимизнинг 2024 йил 30 августда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Президентининг тадбиркорлар билан тўртинчи очиқ мулоқотида белгиланган вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармони асосида ишлаб чиқилган. Шу негизда давлатимиз раҳбарининг 2024 йил 14 октябрдаги  қарори билан Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегияси тасдиқланган.

Сунъий интеллект — инсоннинг билим ва кўникмаларига тақлид қилиш имконини берувчи, шу жумладан, мустақил равишда ўрганиш ва ечимларни излаш ҳамда аниқ вазифаларни бажаришда инсон ақлий фаолияти натижалари билан таққосланадиган натижаларни олиш имконини берадиган технологик ечимлар мажмуидир. Стратегияда сунъий интеллектга шундай таъриф берилган.

Стратегияда сунъий интеллект технологиялари ривожланишининг жорий ҳолати ва хорижий мамлакатларнинг илғор тажрибаларини ҳисобга олган ҳолда мамлакатимизда сунъий интеллектни кенг қўллаш, жадал ривожлантириш мақсадлари, вазифалари ва устувор йўналишлари қайд этилган. Шунингдек, сунъий интеллект технологиялари ёрдамида миллий манфаатларни инобатга олган ҳолда стратегик устувор йўналишларда лойиҳаларни амалга ошириш, ўрта ва узоқ муддатли, шу жумладан, илмий-техникавий ривожланиш соҳасидаги вазифалар белгиланган.

Бунга қадар, 2021 йил 17 февралда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Сунъий интеллект технологияларини жадал жорий этиш учун шарт-шароитлар яратиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори қабул қилингани муҳим аҳамият касб этди. Шу асосда юртимизда сунъий интеллект технологияларини ривожлантириш учун зарур шарт-шароитлар яратилди.

Биринчидан, 2021/2022 ўқув йилидан бошлаб 15 та олий таълим муассасасида сунъий интеллект технологияларининг иқтисодиёт тармоқлари ҳамда давлат бошқаруви тизимида амалий қўлланиши бўйича курслар ва фанлар жорий этилди.

Иккинчидан, 2023/2024 ўқув йилидан бошлаб «Сунъий интеллект» йўналишида кадрлар тайёрлаш учун 12 та олий таълим муассасасига 572 нафар талаба (510 нафар бакалавр, 62 нафар магистратура) ўқишга қабул қилинди.

Учинчидан, «Эл-юрт умиди» жамғармаси томонидан «Сунъий интеллект» йўналиши бўйича таълим олиш истагини билдирган ёшлар етакчи хорижий олий таълим муассасаларига юборилди.

Тўртинчидан, Рақамли технологиялар вазирлиги ҳузурида ихтисослашган лабораторияларга эга Рақамли технологиялар ва сунъий интеллектни ривожлантириш илмий-тадқиқот институти ташкил этилди.

Бешинчидан, Ўзбекистон Республикаси Очиқ маълумотлар портали фаолияти доирасида сунъий интеллект асосидаги дастурий таъминотдан фойдаланиш учун давлат органлари маълумотлари ва бошқа маълумотлар тўпламларини олиш имкониятини тақдим этувчи рақамли маълумотлар платформаси (data.egov.uz) ишга туширилди.

Олтинчидан, Президент қарори доирасида қишлоқ хўжалиги, банк, молия, транспорт, соғлиқни сақлаш, фармацевтика, энергетика, солиқ ва бошқа устувор тармоқ ва соҳаларда сунъий интеллектни жорий этиш бўйича тажриба-синов лойиҳалари амалга оширилди.

Ўз навбатида, Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегиясининг мақсади ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқларида сунъий интеллект технологияларини жорий этиш учун зарур шарт-шароитлар яратиш, шу жумладан, ҳуқуқий, технологик ва иқтисодий асосларни белгилашдир.

Стратегияни мамлакатимизда муваффақиятли амалга ошириш доирасида яқин истиқболда, хусусан:

биринчи – сунъий интеллект технологияларини ривожлантиришга қаратилган норматив-ҳуқуқий базани шакллантириш йўналишида:

• миллий қонунчилик ҳужжатларини халқаро тажриба асосида ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш;

• соҳадаги илмий тадқиқотлар ва инновацияларни қўллаб-қувватлашга қаратилган қулай муҳит яратиш;

• хавфсизлик ва этика талабларини жорий этиш;

иккинчи – ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқларида сунъий интеллект технологияларини жорий этиш ҳамда устувор лойиҳаларни амалга ошириш йўналишида:

• сунъий интеллект технологияларини кенг жорий этиш ҳамда ривожлантириш орқали янги ва юқори қиймат қўшилган маҳсулотлар ишлаб чиқарилишини, хизматлар кўрсатилишини йўлга қўйиш;

учинчи – соҳада стандартларни такомиллаштириш ва халқаро ҳамкорлик алоқаларини мустаҳкамлаш йўналишида:

• миллий стандартларни халқаро стандартларга мувофиқлаштириш;

• халқаро ташкилотлар ва соҳадаги илғор хорижий компаниялар билан алоқалар ўрнатиш, шунингдек, минтақавий ва халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш;

тўртинчи – сунъий интеллект технологиялари асосида маълумотларни қайта ишлаш учун техник инфратузилмани шакллантириш йўналишида:

• сунъий интеллект моделларини ўқитиш, уларни синовдан ўтказиш ва ривожлантириш учун зарур инфратузилма яратиш;

• очиқ маълумотлар ва «катта маълумотлар» тўпламларини шакллантириш;

бешинчи – аҳолининг билим ва кўникмаларини ошириш, кадрлар салоҳиятини ривожлантириш йўналишида:

• сунъий интеллект технологияларидан фойдаланиш бўйича аҳолининг билим ва кўникмаларини ошириб бориш;

• малакали кадрлар тайёрлаш, ходимлар малакасини ошириш, ушбу жараёнга хорижий мутахассисларни жалб қилиш ҳамда ўқитувчи ва профессорларнинг билим ва малакаларини ошириш каби муҳим ишларни бажаришга аллақачон киришилган.

БМТ Бош Ассамблеясининг сунъий интеллект бўйича дастлабки резолюциясида ҳеч ким сунъий интеллектдан тинчликка таҳдид солиш ёки инсон ҳуқуқларини поймол этиш учун фойдаланишга ҳақли эмаслиги алоҳида уқтирилган. Сунъий интеллектни тартибга солиш ва инновациялар – бир-бирини инкор қилмаслиги, аксинча, ўзаро уйғун ҳамда чамбарчас боғлиқ тушунчалар эканлиги таъкидланган.

Резолюция талабига кўра, сунъий интеллект фаолияти билан боғлиқ барча автоматлаштирилган қарорлар ва тегишли жараёнлар инсон назорати остида бўлишини амалда таъминлаш тақозо этилади. Шу нуқтаи назардан, Янги Ўзбекистоннинг Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегияси айни талабларга ҳар томонлама ва тўла жавоб беради.

Мазкур Стратегияни амалга оширишдан кўзланган асосий мақсад – ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқларида сунъий интеллект технологияларини жорий қилиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, мамлакатимизнинг сунъий интеллект технологияларидан фойдаланувчи дунёнинг етакчи давлатлари қаторига киришига эришишдир. Бунда, шунингдек, «Рақамли Ўзбекистон — 2030» стратегиясида белгиланган мақсад ва вазифалар ижросини таъминлашни ҳам ўз олдимизга мақсад қилиб қўйдик.

Мухтасар айтганда, сунъий интеллект бутун дунёни, ҳатто у билан мулоқотга киришган ҳар бир инсоннинг ички оламини тубдан ўзгартирмоқда. Бу шунчаки технология эмас, балки бизнинг яшаш, ишлаш ва ўзаро муносабатларимизни ўзгартиришларга чоғлаётган қудратли воситадир.

Ғулом МИРЗО