БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашининг махсус процедуралари инсон ҳуқуқлари соҳасидаги муайян масалалар ва вазиятлар тўғрисида хабардор қилиш ва маслаҳат беришга ваколатли бўлган мустақил экспертлардир. Махсус процедуралар тизими БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича механизмининг асосий элементи бўлиб, барча фуқаролик, маданий, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ҳуқуқларни қамраб олади.

Ҳозирги вақтда Инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашнинг махсус протседуралари сони 55 ни ташкил этади, улардан 44 таси аниқ мавзу доирасида бўлса, 11 таси эса муайян мамлакатларга тегишли.

Махсус процедуралар алоҳида шахс ("махсус маърузачи" ёки "мустақил эксперт" деб аталади) ёки бешта аъзодан ташкил топган ишчи гуруҳ (БМТнинг ҳар бир минтақавий гуруҳидан биттадан: Африка, Осиё, Лотин Америкаси ва Кариб денгизи, Шарқий Эвропа ва Ғарб давлатлари гуруҳи) дан иборат.

Махсус маърузачилар, мустақил экспертлар ва ишчи гуруҳ аъзолари Инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгаш томонидан тайинланади ва ўзларининг шахс ий сифатларида ҳаракат қилади. Улар холислик, ҳалоллик ва виждонлилик орқали мустақиллик, самарадорлик, ваколат ва яхлитлигини таъминлаш мажбуриятини ўз зиммаларига оладилар. Улар БМТ ходимлари эмас ва пул мукофоти олмайдилар. Мандатарийларнинг мустақил мақоми уларнинг вазифаларини тўлиқ холислик билан бажариши учун жуда муҳимдир. 

Аниқ мавзу доирасидаги ва муайян мамлакатларга тегишли мандаторийлар ваколатларининг амал қилиш муддати олти йилдан ошмаслиги керак.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари бошқармаси (УНҲКР) кўмагида махсус тартиб-қоидалар давлат ташрифларини амалга оширади, инсон ҳуқуқлари бузилишининг индивидуал ҳолатларига ва давлатлар ёки бошқа шахсларга уларнинг эътиборини даъво қилинган ҳуқуқ ва суиистеъмолликларга қаратадиган хабарларни юбориш орқали кенгроқ ва тизимли муаммолар билан жавоб беради, амалий тадқиқотлар ва эксперт маслаҳатларини олиб боради, инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро стандартларни ишлаб чиқишга, жамоатчилик хабардорлигини ошириш ва техник ҳамкорлик масалалари бўйича маслаҳат бериш.

1994 йилдан бошлаб махсус процедуралар мандатарияларининг йиллик мажлислари ўтказилади. 2005 йилда махсус марказлар фаолиятини мувофиқлаштириш, улар билан БМТТД ўртасидаги алоқаларни йўлга қўйиш, БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича кенгроқ тизими ва фуқаролик жамияти билан Мувофиқлаштирувчи қўмита ташкил этилди.

Спецпроцедура ҳар йили ҲРК га ҳисобот беради. Мандатарийларнинг аксарияти БМТ Бош Ассамблеясига ҳам ҳисобот беради. Уларнинг вазифалари ўз мандатларини тузадиган ёки янгилайдиган қарорлар билан белгиланади.

Мандатарийлар инсон ҳуқуқлари соҳасидаги вазиятни миллий даражада ўрганиш учун мамлакатларга ташриф буюришади. Одатда улар давлатга мамлакатга ташриф буюришни сўраб мактуб юборадилар ва агар давлат унга мувофиқ бўлса, мандатарияга таклифнома берилади. Баъзи мамлакатлар "доимий таклифномалар" ни тақдим этадилар, яъни назарий жиҳатдан давлатлар ҳар қандай мандатарияни тематик махсус процедура билан қабул қилишга тайёр.

Бугунги кунда 127 аъзо давлат, жумладан, Ўзбекистон ва бир кузатувчи давлат махсус тартиб-қоидаларга доимий таклифномалар берди.

БМТнинг замонавий инсон ҳуқуқлари тизими инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро фаолиятга аъзо давлатларнинг мамлакатимизда қабул қилинаётган чора-тадбирлар тўғрисида ахборот-тушунтириш ишларини олиб бориш ва инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ вазиятнинг муайян жиҳатлари бўйича салбий баҳо ва баёнотларни олдини олиш учун доимий иштирокини талаб қилади.

2003-2016 йиллар мобайнида Ўзбекистон БМТ инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашининг махсус тартиб-таомилларининг бирорта мандатини қабул қилмади ва 15 мандатариядан Тошкентга ташриф буюришни сўраб 35 дан ортиқ мурожаатни рад этди.

Ўзбекистоннинг БМТнинг махсус тартиб-таомиллари билан фаол ҳамкорлигининг йўқлиги қисман мамлакатга айрим давлатлар ва халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари томонидан танқидни кучайтиришга олиб келди.

2017 йилнинг октабр ойида Ўзбекистон Республикаси ҳукумати таклифига биноан БМТ тараққиёт дастурининг дин ва эътиқод эркинлиги масаласи бўйича махсус маърузачиси Аҳмад Шаҳид Ўзбекистон Республикасига ташриф буюрди. Ташриф давомида махсус ёрдамчи мамлакат раҳбарияти томонидан қабул қилинди. БМТ инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашининг 37-сессиясида (2017 йил 26 феврал-3 март, Г. Женева) дин ва эътиқод эркинлиги масаласи бўйича махсус маърузачи Аҳмад Шаҳид Ўзбекистонга ташрифи якунлари бўйича маъруза қилди. Дин эркинлиги ёки унинг Ўзбекистонга миссияси ҳақидаги эътиқоди (А/ҲРК/37/49Адд/2) ҳақидаги махсус маърузачининг маърузасида Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан амалга оширилиши учун Ўзбекистон парламенти томонидан "йўл харитаси"тасдиқланган тавсиялар келтирилган.

2019 йил 18-26 центябр кунлари Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг таклифига биноан БМТ инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашининг Диего Гарсия-Саян бошчилигидаги судялар ва адвокатларнинг мустақиллиги масаласи бўйича махсус маърузачиси делегацияси Ўзбекистонга ташриф буюрди. Ташриф давомида махсус ёрдамчи мамлакат раҳбарияти томонидан қабул қилинди. БМТ инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашининг 44-сессияси доирасида БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгаши махсус маърузачиси Диего Гарсия-Саяннинг Ўзбекистонга ташрифи якунлари бўйича судялар ва адвокатлар мустақиллиги тўғрисидаги маърузаси тақдимоти бўлиб ўтди. БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашининг судялари ва адвокатларнинг Ўзбекистонга бўлган миссияси ҳақидаги маърузасида (А/ҲРК/44/ХХ/Адд).1) Ўзбекистон Республикаси ҳукуматига инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий стратегиясига киритилган тавсиялар тақдим этилди.

2021-йил 29 - ноябрдан 7-декабрга қадар ҳукумат таклифига биноан БМТ инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашининг терроризмга қарши кураш шароитида инсон ҳуқуқларини рағбатлантириш ва ҳимоя қилиш масалалари бўйича махсус маърузачиси Ф. ни Аолайн бошчилигидаги делегация Ўзбекистон Республикасига ташриф буюрди.