«СOVID-19 – биологик қурол синовидир». «Коронавируснинг давоси –ароқ». «Ёз келса, вирус адо бўлади». Шу кунларда интернет ва ижтимоий тармоқлар ана шундай фаразларга тўлиб кетди. Ҳатто обрў-эътиборли оммавий ахборот воситалари ҳам ахборотни нотўғри талқин қилмоқда ёки матнни узуқ-юлуқ ҳолда тақдим этмоқда.

СOVID-19 пандемияси билан елкама-елка одимлаётган «ёлғон ахборот эпидемияси»га яқинда БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш эътиборни қаратди. Елена Вапничная ЮНЕСКО эксперти Саорлу Маккейбга мазкур муаммога тааллуқли бир қанча саволлар билан мурожаат қилди.

ЕВ: Биламизки, бугунги кунда, дунё ҳеч кўрилмаган пандемия балосига тўқнаш келган, у билан боғлиқ кўп нарсалар ҳали номаълум бўлган, вазият деярли кундан-кун ўзгариб турган бир даврда, табиийки, одамлар ҳамма жойдан ахборот изламоқда  ва аксарият ҳолларда тасдиғини топмаган уйдирма ё ёлғон маълумотларнинг жабрини чекмоқда. Бу ҳолатга қандай бас келса бўлади?

СМ: Бу ҳолатга ишончли ахборотни кенг тарқатиш, шунингдек, далилларни текшириб кўриш воситаларидан фойдаланиш орқали бас келиш мумкин. Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ва ЮНЕСКО каби ҳукуматлараро ташкилотлар томонидан очилган бир қатор веб-сайтларда пандемия ҳақидаги ишончли ахборотлар жойлаштирилган.

Бундан ташқари, ҳукуматлар ахборотнинг юқори даражада транспарентлигини, яъни очиқлигини таъминлаши ва фуқароларнинг ахборотдан эркин фойдаланиш ҳуқуқини, жумладан, расмий маълумотлар ва тавсиялар тақдим этиб бориладиган веб-сайтлар ҳамда «тезкор алоқа тизимлари» орқали  тўлиқ кафолатлаши зарур.

Пандемияга доир ишончли ахборотлардан, хусусан, мунтазам янгилаб бориладиган статистика, вирусга қарши кўрилаётган чоралар ҳақидаги маълумотлар ва бундай ҳолатда фуқаролар ўзларини қандай тутишлари кераклиги юзасидан бериладиган расмий тавсиялардан тўлиқ хабардорликни таъминлаш, ўз навбатида, одамларнинг ёлғон ахборот қурбонига айланиб қолиши хавфини камайтиради. Инқироз даврида ҳукуматлар ахборот соҳасидаги қонунчилик ва сиёсатга мувофиқ равишда бу борадаги шаффофлик даражасини ошириши даркор.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мустақил, профессионал журналистика инқироз ҳақида аниқ, ҳаққоний далилларга асосланган ахборотларни тарқатиш орқали ҳар хил ёлғон-яшиқларни фош этишда етакчи роль ўйнаши мумкин. Шундай қилиб, матбуот эркинлиги қадрли неъмат эканига ҳеч қандай шубҳа бўлиши мумкин эмас ва ҳар қачон – айниқса, ҳозирги қалтис даврда ушбу неъматни топтамаслик, аксинча, имкон қадар асраб-авайлаш тақозо этилади.

Воқеликнинг матбуотда мустақил равишда ёритилиши ёлғон ахборот ва тасдиқланмаган миш-мишларга қарши туришда улкан аҳамиятга эга. Қолаверса, медиа ва ахборот соҳасидаги саводхонлик масаласига алоҳида эътибор қаратилиши керак.

ЕВ: Одатда, аҳолини маърифатли қилиш керак деб кўп гапирилади. Бунга қандай эришиш мумкин? Аксарият мамлакатларда одамлар маъмурларга ҳам, расмий ахборотларга ҳам ишонмайди. Бошқа томондан эса, ОАВ ўз рейтингини ошириш илинжида танглик "ўчоғига ўт қалайди", яъни шошқолоқлик билан чала-чулпа ёки нотўғри ахборотларни тақдим этаверади. Уларга қандай қилиб таъсир кўрсатса бўлади?

СМ: Бугунги кунда ЮНЕСКО медиа ва ахборот соҳасидаги саводхонликни ошириш бўйича ниҳоятда фаоллик билан иш олиб бормоқда: одамларга ҳаққоний ва ишончли ахборотни қай тарзда аниқлаш мумкинлиги ўргатилмоқда. Ҳозирги мисли кўрилмаган бир даврда медиа ва ахборот соҳасидаги саводхонлик жуда муҳим ўрин тутади, у фуқароларга оммавий ахборот воситалари ва бошқа ахборот манбалари тарқатган маълумотлар матнининг мазмунини танқидий баҳолаш ҳамда оқилона ечимга келиш имконини беради.

ЮНЕСКО медиа ва ахборот соҳасидаги саводхонлик кўникмаларини ривожлантиришга, шунингдек сифатли ва одоб билан иш олиб борадиган журналистиканинг аҳамиятини оширишга доир бир қатор қўлланма ва воситаларни ишлаб чиққан. Бу воситалар жорий инқироз вазиятида ҳам асқотади. Мен ўқувчиларимизга танишиб чиқишни тавсия этадиган «Журналистика, «ёлғон янгиликлар» ва нотўғри ахборотлар» («Журналистика, «фейковые новости» и дезинформация») номли қўлланма шулар жумласидандир.

ЮНЕСКО, шунингдек, MOOC (кенг фойдаланиш имкониятини берадиган онлайн-курс) ўқув дастурини тайёрлаш бўйича ишларни охирига етказмоқда. Ушбу онлайн-курс COVID-19 билан боғлиқ инқирозни ёритувчи журналистлар учун амалий қўлланма вазифасини ўтайди.

ЕВ: «Фейк» (ёлғон) маълумотларни (айниқса, интернетда) чеклаш билан цензура ўрнатиш ўртасидаги «олтин оралиқ»ни қандай топса бўлади?

СМ: Қачонки, мамлакатлар «фейк» янгиликлар ва нотўғри ахборотларни тарқатишга қарши курашиш учун ўз қонунчилигини жорий этар экан, ўшандаёқ бундай қонунлардан фикрни ифода этиш эркинлигини чеклаш, маъмурларни мутлақо юз-хотир қилмасдан тайёрланган ахборотларни яшириш ва бошқача фикрловчиларга босим ўтказиш мақсадида фойдаланиш хавфи юзага келади. Бундай қонунларнинг кўпчилигида ноаниқ, мужмал қоидалар мавжуд бўлиб, улар маъмурлар томонидан «фейк» янгиликлар» тушунчасини кенг маънода талқин қилиш, журналистларни эса истаганча таъқиб этиш имконини беради.

Нотўғри ахборотга қарши курашишда фикрни ифода этиш эркинлиги, матбуот эркинлиги ва ахборотдан фойдаланиш эркинлиги каби асосий ҳуқуқларни чеклаб қўядиган қонунчиликка таяниб эмас, балки ахборотдан эркин фойдаланиш имконини яратиш, маъмурлар билан ОАВ ўртасида очиқ ва шаффоф коммуникация, яъни ўзаро ишончли алоқа ўрнатиш, ахборот соҳасидаги саводхонлик бўйича ташаббусларни илгари суриш йўли билан иш олиб борилиши лозим. Оммавий ахборот воситалари ва фуқаролик жамияти томонидан далилларнинг қатъий текширилиши - бу борадаги яна бир муҳим воситадир.

Интернет-компаниялар ва ижтимоий тармоқлар ҳам нотўғри ахборот тарқатилишига йўл қўймаслик учун жавобгар ҳисобланади. Улар фикрни ифода этиш эркинлиги соҳасидаги халқаро стандартларга мос келадиган ва зиён етказувчи контентни ўз платформаларида жойлаштиришга йўл қўймайдиган шаффоф механизмларни ишлаб чиқиши лозим. Интернет-компаниялар ва ижтимоий тармоқлар раҳбарияти, шунингдек ўзини ўзи бошқаришга ва ҳисобдорликка интилиши зарур.

ЕВ: Маъмурларнинг ёки фуқаролик жамиятининг дезинформацияга қарши курашиш борасидаги самарадор фаолиятига оид мисоллар борми?

 СМ: Дезинформацияга қарши курашишда ҳукумат органлари ахборотдан фойдаланиш эркинлигини кенг таъминлаш учун ҳар томонлама ёрдам беришлари ва оммавий ахборот воситалари ҳамда жамоатчилик билан мулоқотларда очиқлик ва шаффофлик кўрсатишлари керак. Бунинг акси кузатилган ҳоллар эса, айнан миш-мишларнинг уялаб кетиши ва фитнакор уйдирмалар тарқалиши учун қулай замин яратади.

Кейинги йилларда чалғитувчи, ёлғон ахборотларнинг ҳар қачонгидан ҳам жадаллик билан тарқалишига имкон берадиган платформаларнинг ривожланиши, ўз навбатида, далилларни текшириш бўйича сайтлар яратилишини тақозо этди. Бугунги кунда бутун дунёда 100 дан ортиқ шундай сайт мавжуд бўлиб, улар барча минтақаларда ишлаб турибди.

Оммавий ахборот воситалари орасида AFP, The Washington Post, BBC, India Today, O Globo ва бошқа бир қатор нашрлар далилларни текшириш юзасидан фойдали ташаббуслар билан чиқди. Шу билан бирга, дунёдаги кўплаб ноҳукумат ташкилотлар, масалан, Comprova (Бразилия) Politifact ва AfricaCheck (АҚШ) ахборотнинг тўғрилигини текширадиган платформаларни ишга туширди.

Яна бир ажойиб ташаббус - Европа иттифоқининг Ёлғон ахборотларга қарши курашиш бўйича ҳаракат режасидир. Ушбу режа доирасида янги дезинформация кампанияси пайдо бўлганидан хабардор қилиш механизми ишлаб чиқилди.

Европа иттифоқи, шунингдек далилларнинг тўғрилигини текшириш бўйича яхлит бир тармоқ ташкил этган. У 400 нафардан зиёд журналист, эксперт ва ноҳукмат ташкилотлар вакилларини ўзида қамрайди.

Бундай ташаббуслар интернетда тарқатиладиган ҳар хил миш-мишларни фош этиш, шунингдек ёлғон ва нохолис ахборотларга қарши курашиш учун жуда муҳимдир. Улар фуқароларга сиёсий хатолиги бор баёнотларни аниқлашда ҳам ёрдам беради ва шу боис сайлов кампаниялари даврида айниқса қўл келади.

Бу борадаги ташаббусларнинг муҳимлиги шу кунларда, COVID-19 пандемияси туфайли бемисл миқёсдаги ахборот оқими, бу оқим аро «дезинфодемия», яъни фуқароларнинг хавфсизлиги ва соғлигига таҳдид солувчи миш-мишлар ва нотўғри маълумотлар тошқини юзага келган ҳозирги даврда янада яққол сезилмоқда.

Манба: news.un

2020 йил 16 апрель

         Ғулом Мирзо таржима қилди